लठ्ठपणा ही जगातील सर्वात मोठी आरोग्य समस्या आहे.
हे अनेक संबंधित परिस्थितींशी संबंधित आहे, ज्याला एकत्रितपणे मेटाबॉलिक सिंड्रोम म्हणतात. यामध्ये उच्च रक्तदाब, उच्च रक्त शर्करा आणि खराब रक्त लिपिड प्रोफाइल यांचा समावेश आहे.
मेटाबॉलिक सिंड्रोम असलेल्या लोकांना हृदयविकाराचा आणि टाइप 2 मधुमेहाचा धोका जास्त असतो, ज्यांचे वजन सामान्य श्रेणीत असते त्यांच्या तुलनेत.
गेल्या काही दशकांमध्ये, लठ्ठपणाची कारणे आणि त्याचे प्रतिबंध किंवा उपचार कसे करावे यावर बरेच संशोधन केंद्रित आहे.
सामुग्री सारणी
लठ्ठपणा आणि इच्छाशक्ती
इच्छाशक्तीच्या अभावामुळे वजन वाढणे आणि लठ्ठपणा येतो असे अनेकांना वाटते.
हे पूर्णपणे खरे नाही. वजन वाढणे हे मुख्यत्वे खाण्याच्या वर्तनाचा आणि जीवनशैलीचा परिणाम आहे, तरीही काही लोक त्यांच्या खाण्याच्या सवयींवर नियंत्रण ठेवण्याच्या बाबतीत गैरसोय करतात.
वस्तुस्थिती अशी आहे की जास्त खाणे हे आनुवंशिकता आणि संप्रेरक यांसारख्या विविध जैविक घटकांमुळे चालते. काही लोकांचे वजन वाढण्याची शक्यता असते (१).
अर्थात, लोक त्यांची जीवनशैली आणि वागणूक बदलून त्यांच्या अनुवांशिक गैरसोयींवर मात करू शकतात. जीवनशैलीतील बदलांसाठी इच्छाशक्ती, समर्पण आणि चिकाटी आवश्यक आहे.
तथापि, वर्तन हे निव्वळ इच्छेचे कार्य आहे असा दावा करणे खूप सोपे आहे.
ते इतर सर्व घटक विचारात घेत नाहीत जे शेवटी लोक काय करतात आणि ते कधी करतात हे ठरवतात.
येथे 10 घटक आहेत जे वजन वाढणे, लठ्ठपणा आणि चयापचय रोगाची प्रमुख कारणे आहेत, ज्यापैकी अनेकांचा इच्छाशक्तीशी काहीही संबंध नाही.
1. अनुवांशिकता
लठ्ठपणामध्ये एक मजबूत अनुवांशिक घटक असतो. दुबळ्या पालकांच्या मुलांपेक्षा लठ्ठ पालकांची मुले लठ्ठ होण्याची शक्यता जास्त असते.
याचा अर्थ लठ्ठपणा पूर्णपणे पूर्वनिर्धारित आहे असे नाही. तुम्ही जे खात आहात त्यावर कोणती जीन्स व्यक्त केली जातात आणि कोणती नाही यावर मोठा प्रभाव पडतो.
गैर-औद्योगिक समाज त्वरीत लठ्ठ होतात जेव्हा ते ठराविक पाश्चात्य आहार घेण्यास सुरुवात करतात. त्यांचे जनुक बदलले नाही, परंतु वातावरण आणि त्यांनी त्यांच्या जनुकांना पाठवलेले संकेत बदलले.
सोप्या भाषेत सांगायचे तर, जनुकीय घटक तुमच्या वजन वाढवण्याच्या क्षमतेवर परिणाम करतात. एकसारख्या जुळ्या मुलांवरील अभ्यास हे फार चांगले दाखवतात (2).
सारांश काही लोकांचे वजन वाढणे आणि लठ्ठपणा येण्याची शक्यता अनुवांशिकरित्या दिसून येते.
2. अभियांत्रिकी जंक
भरीव प्रक्रिया केलेले खाद्यपदार्थ अनेकदा मिश्रित पदार्थांसह परिष्कृत घटकांपेक्षा थोडे जास्त असतात.
ही उत्पादने स्वस्त, बाजारात बराच काळ टिकून राहण्यासाठी आणि इतकी आश्चर्यकारक चवीनुसार तयार केली गेली आहेत की त्यांचा प्रतिकार करणे कठीण आहे.
अन्न शक्य तितके चवदार बनवून, अन्न उत्पादक विक्री वाढविण्याचा प्रयत्न करतात. पण ते अति खाण्यासही प्रोत्साहन देतात.
आज बहुतेक प्रक्रिया केलेले अन्न संपूर्ण पदार्थांसारखे नसतात. ही अत्यंत तांत्रिक उत्पादने आहेत, जी लोकांना आकर्षित करण्यासाठी डिझाइन केलेली आहेत.
सारांश दुकाने प्रक्रिया केलेल्या खाद्यपदार्थांनी भरलेली असतात ज्यांचा प्रतिकार करणे कठीण असते. ही उत्पादने अति खाण्यास प्रोत्साहन देतात.
3. अन्न व्यसन
भरपूर साखरयुक्त, जास्त चरबीयुक्त जंक फूड तुमच्या मेंदूच्या बक्षीस केंद्रांना उत्तेजित करतात (3, 4).
खरं तर, या पदार्थांची तुलना अल्कोहोल, कोकेन, निकोटीन आणि भांग यांसारख्या सामान्यतः गैरवर्तन केलेल्या औषधांशी केली जाते.
जंक फूडमुळे अतिसंवेदनशील लोकांमध्ये व्यसन होऊ शकते. हे लोक त्यांच्या खाण्याच्या वर्तनावर नियंत्रण गमावतात, ज्याप्रमाणे दारूच्या व्यसनाशी झुंजत असलेले लोक त्यांच्या पिण्याच्या वर्तनावर नियंत्रण गमावतात.
व्यसन ही एक जटिल समस्या आहे ज्याचे निराकरण करणे खूप कठीण आहे. जेव्हा तुम्हाला एखाद्या गोष्टीचे व्यसन लागते तेव्हा तुम्ही तुमचे निवडीचे स्वातंत्र्य गमावून बसता आणि तुमच्या मेंदूची बायोकेमिस्ट्री तुम्हाला बोलावू लागते.
सारांश काही लोक तीव्र लालसा किंवा व्यसन अनुभवतात. हे विशेषतः साखरयुक्त, उच्च चरबीयुक्त जंक फूडसाठी खरे आहे जे मेंदूतील बक्षीस केंद्रांना उत्तेजित करतात.
4. आक्रमक विपणन
जंक फूड उत्पादक हे अतिशय आक्रमक मार्केटर आहेत.
त्यांचे डावपेच काहीवेळा अनैतिक ठरू शकतात आणि ते काहीवेळा आरोग्यदायी पदार्थ म्हणून अत्यंत अस्वास्थ्यकर उत्पादनांची विक्री करण्याचा प्रयत्न करतात.
या कंपन्या दिशाभूल करणारी विधानेही करतात. आणखी वाईट म्हणजे ते त्यांचे मार्केटिंग विशेषतः मुलांसाठी लक्ष्य करतात.
आजच्या जगात, मुले स्थूल, मधुमेही आणि जंक फूडचे व्यसनाधीन होत आहेत, त्यांच्याबद्दल माहितीपूर्ण निर्णय घेण्याचे वय पूर्ण होण्याआधीच.
सारांश अन्न उत्पादक जंक फूडच्या विपणनासाठी खूप पैसा खर्च करतात, काहीवेळा विशेषतः अशा मुलांसाठी, ज्यांना चूक लक्षात घेण्याचे ज्ञान किंवा अनुभव नाही.
5. इन्सुलिन
इन्सुलिन हा एक अतिशय महत्त्वाचा संप्रेरक आहे जो इतर गोष्टींबरोबरच ऊर्जा साठवणुकीचे नियमन करतो.
त्याचे एक कार्य म्हणजे चरबीच्या पेशींना चरबी साठवण्यास सांगणे आणि ते आधीच वाहून नेत असलेली चरबी ठेवणे.
पाश्चात्य आहार अनेक लठ्ठ किंवा जास्त वजन असलेल्या व्यक्तींमध्ये इन्सुलिनच्या प्रतिकाराला प्रोत्साहन देतो. हे संपूर्ण शरीरात इन्सुलिनची पातळी वाढवते, ज्यामुळे ऊर्जा वापरासाठी उपलब्ध न राहता चरबी पेशींमध्ये साठवली जाऊ शकते (5).
लठ्ठपणामध्ये इन्सुलिनची भूमिका वादग्रस्त असली तरी, अनेक अभ्यासांनी असे सूचित केले आहे की लठ्ठपणाच्या विकासामध्ये उच्च इन्सुलिन पातळी महत्त्वाची भूमिका बजावते (6).
तुमचे इन्सुलिन कमी करण्याचा एक उत्तम मार्ग म्हणजे फायबरचे सेवन वाढवताना साधे किंवा शुद्ध कर्बोदके कमी करणे (७).
यामुळे सामान्यतः कॅलरी सेवन आणि सहज वजन कमी होण्यात आपोआप घट होते - कॅलरी मोजणे किंवा भाग नियंत्रण आवश्यक नसते (8, 9).
सारांश उच्च इन्सुलिन पातळी आणि इन्सुलिन प्रतिरोध लठ्ठपणाच्या विकासाशी जोडलेले आहेत. इन्सुलिनची पातळी कमी करण्यासाठी, परिष्कृत कार्बोहायड्रेट्सचे सेवन कमी करा आणि अधिक फायबर खा.
6. काही औषधे
अनेक औषधे दुष्परिणाम म्हणून वजन वाढवू शकतात (10).
उदाहरणार्थ, एंटिडप्रेसस हे कालांतराने माफक वजन वाढण्याशी संबंधित आहेत (11).
इतर उदाहरणांमध्ये मधुमेहाची औषधे आणि अँटीसायकोटिक्स (12, 13) समाविष्ट आहेत.
ही औषधे तुमची इच्छाशक्ती कमी करत नाहीत. ते तुमचे शरीर आणि मेंदूचे कार्य बिघडवतात, तुमचा चयापचय दर कमी करतात किंवा तुमची भूक वाढवतात (14, 15).
सारांश काही औषधे बर्न झालेल्या कॅलरींची संख्या कमी करून किंवा भूक वाढवून वजन वाढण्यास प्रोत्साहन देऊ शकतात.
7. लेप्टिन प्रतिकार
लेप्टिन हा आणखी एक हार्मोन आहे जो लठ्ठपणात महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
हे चरबीच्या पेशींद्वारे तयार केले जाते आणि चरबीच्या वाढत्या वस्तुमानासह त्याची रक्त पातळी वाढते. या कारणास्तव, लठ्ठ लोकांमध्ये लेप्टिनची पातळी विशेषतः जास्त असते.
निरोगी लोकांमध्ये, उच्च लेप्टिनची पातळी भूक न लागण्याशी संबंधित आहे. जेव्हा ते योग्यरित्या कार्य करत असेल, तेव्हा ते तुमच्या मेंदूला सांगेल की तुमचे फॅट स्टोअर्स किती उच्च आहेत.
समस्या अशी आहे की लेप्टिन अनेक लठ्ठ लोकांमध्ये पाहिजे तसे कार्य करत नाही कारण काही कारणास्तव ते रक्त-मेंदूचा अडथळा पार करू शकत नाही (16).
या स्थितीला लेप्टिन प्रतिरोध म्हणतात आणि लठ्ठपणाच्या रोगजननातील मुख्य घटकांपैकी एक मानले जाते.
सारांश लेप्टिन हा भूक कमी करणारा हार्मोन अनेक लठ्ठ व्यक्तींमध्ये काम करत नाही.
8. अन्न उपलब्धता
लोकांच्या कंबरेच्या आकारावर लक्षणीय परिणाम करणारा आणखी एक घटक म्हणजे अन्नाची उपलब्धता, जी गेल्या काही शतकांमध्ये लक्षणीयरीत्या वाढली आहे.
अन्न, विशेषतः जंक फूड, आता सर्वत्र आहे. स्टोअर्स मोहक पदार्थ प्रदर्शित करतात जिथे ते तुमचे लक्ष वेधून घेतात.
आणखी एक समस्या अशी आहे की जंक फूड बहुतेकदा संपूर्ण, निरोगी पदार्थांपेक्षा स्वस्त असते, विशेषतः अमेरिकेत.
काही लोक, विशेषत: गरीब वस्त्यांमध्ये, ताजी फळे आणि भाज्यांसारखे खरे अन्न विकत घेण्याची क्षमता देखील नसते.
या भागात स्थित सुविधा स्टोअर्स फक्त सोडा, कँडी आणि प्रक्रिया केलेले आणि पॅकेज केलेले जंक फूड विकतात.
जर कोणी नसेल तर तो निवडीचा विषय कसा असेल?
सारांश काही भागांमध्ये, ताजे, संपूर्ण पदार्थ शोधणे कठीण किंवा महाग असू शकते, ज्यामुळे लोकांना अस्वस्थ जंक फूड खरेदी करण्यास भाग पाडले जाते.
9. साखर
जोडलेली साखर आधुनिक आहारातील सर्वात वाईट भाग असू शकते.
याचे कारण असे की साखर जास्त प्रमाणात खाल्ल्यास तुमच्या शरीरातील हार्मोन्स आणि बायोकेमिस्ट्री बदलते. यामुळे वजन वाढण्यास हातभार लागतो.
जोडलेली साखर अर्धी ग्लुकोज, अर्धी फ्रक्टोज असते. लोकांना स्टार्चसह विविध पदार्थांमधून ग्लुकोज मिळते, परंतु बहुतेक फ्रक्टोज जोडलेल्या साखरेपासून मिळते.
अतिरिक्त फ्रक्टोजमुळे इन्सुलिन प्रतिरोधकता आणि उच्च इन्सुलिन पातळी होऊ शकते. याव्यतिरिक्त, ते ग्लुकोज (17, 18, 19) प्रमाणेच तृप्तिला प्रोत्साहन देत नाही.
या सर्व कारणांमुळे, साखर ऊर्जा संचय वाढवते आणि शेवटी लठ्ठपणा वाढवते.
सारांश शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की जास्त साखरेचे सेवन हे लठ्ठपणाचे एक प्रमुख कारण असू शकते.
10. वाईट माहिती
जगभरातील लोकांना आरोग्य आणि पोषणाबद्दल चुकीची माहिती दिली जाते.
याची अनेक कारणे आहेत, परंतु लोकांना त्यांची माहिती कोठून मिळते यावर बरीच समस्या अवलंबून असते.
उदाहरणार्थ, अनेक वेबसाइट्स आरोग्य आणि पोषणाविषयी चुकीची किंवा अगदी चुकीची माहिती प्रसारित करतात.
काही प्रसारमाध्यमे वैज्ञानिक अभ्यासाच्या निकालांचे अधिक सोप्या किंवा चुकीचे अर्थ लावतात, अनेकदा संदर्भाबाहेर काढले जातात.
इतर माहिती कालबाह्य किंवा पूर्णपणे सिद्ध न झालेल्या सिद्धांतांवर आधारित असू शकते.
अन्न कंपन्यांचीही भूमिका आहे. काही उत्पादनांचा प्रचार करतात, जसे की वजन कमी करणारे पूरक, जे काम करत नाहीत.
खोट्या माहितीवर आधारित वजन कमी करण्याच्या धोरणांमुळे तुमची प्रगती कमी होऊ शकते. आपले स्त्रोत काळजीपूर्वक निवडणे महत्वाचे आहे.
सारांश चुकीची माहिती काही लोकांमध्ये वजन वाढण्यास कारणीभूत ठरू शकते. हे वजन कमी करणे देखील कठीण करू शकते.
अंतिम निकाल
तुम्हाला तुमच्या कंबरेबद्दल चिंता असल्यास, तुम्ही हा लेख सोडून देण्याचे निमित्त म्हणून वापरू नये.
तुमचे शरीर कसे कार्य करते हे तुम्ही पूर्णपणे नियंत्रित करू शकत नसले तरी, तुम्ही तुमच्या खाण्याच्या सवयींवर नियंत्रण ठेवण्यास आणि जीवनशैली बदलण्यास शिकू शकता.
जोपर्यंत वैद्यकीय स्थिती तुम्हाला त्रास देत नाही तोपर्यंत तुमच्याकडे तुमचे वजन नियंत्रित करण्याची शक्ती आहे.
यासाठी अनेकदा खूप काम करावे लागते आणि जीवनशैलीत आमूलाग्र बदल करावा लागतो, परंतु अनेक लोक त्यांच्यासमोरील आव्हाने असूनही दीर्घकालीन यश मिळवतात.
लठ्ठपणाच्या महामारीमध्ये वैयक्तिक जबाबदारीव्यतिरिक्त काहीतरी भूमिका बजावते या वस्तुस्थितीबद्दल लोकांचे मन मोकळे करणे हा या लेखाचा उद्देश आहे.
वस्तुस्थिती अशी आहे की जागतिक स्तरावर ही समस्या दूर करण्यासाठी आधुनिक खाण्याच्या सवयी आणि खाद्यसंस्कृती बदलणे आवश्यक आहे.
इच्छाशक्तीच्या कमतरतेमुळे हे सर्व घडले आहे या कल्पनेवरच तुम्ही विश्वास ठेवावा अशी अन्न उत्पादकांची इच्छा आहे, त्यामुळे ते मनःशांतीने विपणन सुरू ठेवू शकतात.
