Tabloya naverokê
Bandorên tenduristiyê yên rûnên têrbûyî mijarek nakokî ye.
Berê, rûnê têrbûyî bi gelemperî dihat bawer kirin ku sedema sereke ya nexweşiya dil e. Îro, zanyar bi tevahî nebawer in.
Tiştek zelal e: rûnê têrbûyî ne yek xurek e. Ew komek asîdên rûnê yên cihêreng e ku bandorên cihêreng li ser tenduristî û metabolîzmê heye.
Ev gotar li 10 asîdên rûn ên têrbûyî yên herî gelemperî, tevî bandorên tenduristiya wan û çavkaniyên parêzê jî, bi hûrgulî dinihêre.
rûnê têrbûyî çi ye?
Rûnên têrbûyî û ne têrbûyî du çînên sereke yên rûn in.
Van koman di struktur û taybetmendiyên xwe yên kîmyewî de hinekî cûda dibin. Mînakî, rûnên têrbûyî bi gelemperî li germahiya odeyê hişk in, lê rûnên têrbûyî şil in.
Çavkaniyên xwarinê yên sereke yên rûnên têrbûyî goştê rûn, rûnê rûn, goşt, penêr, krem, rûnê gûzê, rûnê xurmê û rûnê kakaoyê ne.
Hemû rûn ji molekulên ku jê re asîdên rûnê tê gotin, ku zincîrên atomên karbonê ne, pêk tên. Cûreyên cûda yên asîdên rûn ên têrbûyî ji hêla dirêjahiya zincîrên karbonê ve têne cûda kirin.
Li vir asîdên rûnê yên têrbûyî yên herî gelemperî di parêza mirovan de hene:
- Stearic acid: 18 atomên karbonê dirêj e
- Palmîtîk acid: 16 atomên karbonê dirêj e
- Asîdê Myristîk: 14 atomên karbonê dirêj e
- Lauric acid: 12 atomên karbonê dirêj e
- Asîdê Capric: 10 atomên karbonê dirêj e
- Asîdê Caprylic: 8 atomên karbonê dirêj e
- Asîda kaproîk: 6 atomên karbonê dirêj e
Di parêzê de ji bilî van asîdên rûnê têrbûyî kêm kêm e.
Asîdên rûn ên têrbûyî yên ku ji şeş atomên karbonê kêmtir in bi hev re têne gotin.
Vana dema ku bakteriyên rûvî şil dibin têne hilberandin. Ew di zikê we de ji fîbera ku hûn dixwin têne afirandin û di hin hilberên xwarinên fermentî de jî dikarin bi mîqdarên şopê werin dîtin.
SOMMAIRE Asîdên rûn ên têrbûyî yek ji du kategoriyên sereke yên rûn in. Asîdên rûn ên têrbûyî yên xwarinê yên hevpar asîda stearic, asîda palmîtîk, asîda mîristîkî, û asîda laurîk in.
Rûnên têrbûyî çawa bandorê li tenduristiyê dike?
Pir zanyar naha qebûl dikin ku rûnên têrbûyî wekî ku berê dihat bawer kirin ne tendurist in.
Delîl destnîşan dikin ku ew nabin sedema nexweşiya dil, her çend rola wan a tam hîn jî tê nîqaşkirin û lêkolîn kirin (, ).
Lêbelê, guheztina rûnên têrbûyî bi rûnên ne têrbûyî, wek mînak, dibe ku xetera weya krîza dil kêm bike (, ).
Ev nayê wê wateyê ku rûnên têrbûyî nebaş in. Ev bi tenê pêşniyar dike ku hin rûnên ne têrbûyî beşdarî tenduristiya we dibin.
Ji ber vê yekê, xwarina mîqdarên kêm rûnên têrnebûyî belkî ne ramanek baş e. Ji bo ku hûn xetera nexweşiya dil kêm bikin, pê ewle bin ku rûnên ne têrbûyî beşek girîng a rûniya weya giştî pêk tînin.
Di berhevdanê de, şûna rûnên têrbûyî bi karbohîdartan re tu feydeyên tenduristiyê peyda nake. Ew tewra profîla lîpîdên xwîna we diguhezîne, ku pîvanek asta lîpîdên di xwîna we de ye, wekî trîglîserîd ().
Her çend diyar e ku hin rûnên têrbûyî dikarin asta kolesterolê LDL (kolesterola xirab) zêde bikin, girêdana di navbera asta kolesterolê û nexweşiya dil de tevlihevtir e.
Mînakî, rûnê têrbûyî astên pariyên kolesterolê LDL yên mezin zêde dike, yên ku bi nexweşiya dil re ne bi qasî keriyên piçûktir û tîrêjtir têkildar in (, ).
SOMMAIRE Rûnên têrbûyî wekî ku berê dihatin bawer kirin ne zirardar in. Delîlên mezin destnîşan dikin ku di navbera rûnên têrbûyî û nexweşiya dil de têkiliyek xurt tune.
1. Stearic acid
Acîda Stearic di parêza Amerîkî de duyemîn rûnê têrbûyî yê herî gelemperî ye ().
Li gorî karbohîdartan an rûnên din ên têrbûyî, asîda stearic kolesterolê LDL (xirab) hinekî kêm dike an jî bandorên bêalî dike. Bi vî rengî, dibe ku ew ji gelek rûnên têrbûyî yên din (, , ) saxlemtir be.
Lêkolîn nîşan dide ku laşê we hinekî asîda stearic vediguhezîne oleic acid, rûnek nesatured a tendurist. Lêbelê, li gorî hin texmînan, rêjeya veguherînê tenê 14% e û dibe ku bi tenduristiyê re pir girîng nebe (, ).
Çavkaniya xwarinê ya sereke ya stearic acid rûnê heywanan e. Asta asîda Stearîk bi gelemperî di rûnên nebatî de kêm e, ji bilî rûnê kakao û rûnê palmê.
Acîda Stearic rûnek têrbûyî ya tendurist tê hesibandin û xuya nake ku xetera nexweşiya dil zêde bike.
Ev yek di lêkolînek 40-rojî de jî rast hat dîtin ku di mirovên ku girtina asîdê stearîk ji% 11-ê girtina kaloriya wan a tevahî bû ().
SOMMAIRE Acîda Stearic di parêza Amerîkî de rûnê têrbûyî yê duyemîn e. Wusa dixuye ku ew bandorên bêalî li ser profîla lîpîdê xwîna we dike.
2. Asîda palmîtîk
Asîda palmîtîk rûnê têrbûyî yê herî gelemperî ye ku di nebat û heywanan de tê dîtin.
Dibe ku ev asîd ji nîvê girtina rûnê têrbûyî ya li Dewletên Yekbûyî zêdetir be ().
Çavkaniya xwarinê ya herî dewlemend e, lê palmîtîk asîda di heman demê de çaryeka rûnên goştê sor û hilberên şîr pêk tîne.
Li gorî karbohîdartan û rûnên têrnebûyî, asîda palmîtîk kolesterolê giştî û kolesterolê LDL (xirab) zêde dike bêyî ku bandorê li kolesterolê HDL (baş) bike (, , ).
Asta bilind a kolesterolê LDL ji bo nexweşiya dil faktorek xeternak a naskirî ye.
Lêbelê, ne hemî kolesterolê LDL yek e. Nîşaneyên rasttir ên nexweşiya dil hebûna jimarek mezin ji pariyên LDL û perçeyên LDL yên piçûk û qels in (, , ).
Her çend asîda palmîtîk kolesterolê tevahî LDL zêde dike jî, ev di serî de ji ber zêdebûna pariyên mezin ên LDL-ê ye. Gelek lêkolîner astên bilind ên pirçikên mezin ên LDL-ê kêm fikar dihesibînin, her çend kesên din li hev nakin (, , ).
Dema ku asîda lînoleîk, celebek rûnên têrnebûyî, di heman demê de tê vexwarin, ew dikare hin bandorên asîdê palmîtîk li ser kolesterolê ().
Acîda palmîtîk dikare bandorê li aliyên din ên metabolîzma we jî bike. Lêkolînên li ser mişk û mirovan destnîşan dikin ku parêzek bi acida palmîtîk a zêde dibe ku zirarê bide mozê û çalakiya laşî kêm bike (, ).
Gelek lêkolînên mirovî destnîşan dikin ku vexwarina mîqdarên bilindtir asîda palmîtîk hejmara kaloriyên ku hûn dişewitînin kêm dike, li gorî vexwarina bêtir rûnên ne têrbûyî, wek oleic acid (, , ).
Berî ku encamên zelal werin derxistin, pêdivî ye ku ev aliyên palmîtîk acid bêtir werin lêkolîn kirin.
SOMMAIRE Asîdê palmîtîk asîda rûnê têrbûyî ya herî gelemperî ye, ku zêdetirî nîvê rûnên têrbûyî yên ku li Dewletên Yekbûyî têne vexwarin tê hesibandin. Ew kolesterolê LDL (kolesterola xirab) zêde dike bêyî ku bandorê li kolesterolê HDL (baş) bike.
3. Asîda mîrîstîk
Acîda Myristîk li gorî asîdê palmîtîk an karbohîdartan dibe sedema zêdebûna girîng a kolesterolê giştî û kolesterolê LDL (xirab). Lêbelê, xuya nake ku ew bandorê li ser asta kolesterolê HDL (baş) dike (, ).
Van bandoran ji yên palmîtîk acid pir bi hêztir in. Lêbelê, mîna asîdê palmîtîk, asîda mîrîstîk xuya dike ku astên we yên zêrên mezin ên LDL zêde dike, ku gelek zanyar kêm fikar dibînin ().
Asîdê Myristîk asîdek rûnê ya nisbeten kêm e, di pir xwarinan de bi mîqdarên mezin nayê dîtin. Dîsa jî, hin jimarek maqûl dihewîne.
Her çend rûnê gûzê û rûnê palmê rêjeyên nisbeten bilind ên asîda mîrîstîk hene, ew di heman demê de celebên rûnên din jî peyda dikin, ku dikarin bandorên asîda mîrîstîk li ser profîla lîpîdên xwîna we kêm bikin. ().
SOMMAIRE Asîdê Myristîk asîdeke rûnê têrbûyî ya zincîra dirêj e. Ew ji asîdên rûn ên din zêdetir kolesterolê LDL zêde dike.
4. Lauric acid
Bi 12 atomên karbonê, asîda laurîk di nav asîdên rûn ên zincîra navîn de herî dirêj e.
Ew ji piraniya asîdên rûn ên din zêdetir kolesterolê total zêde dike. Lêbelê, ev zêdebûn bi piranî ji ber zêdebûna kolesterolê HDL (baş) e.
Bi gotinek din, lauric acid li gorî kolesterolê HDL mîqdara kolesterolê total kêm dike. Ev guhertin bi kêmbûna rîska () re têkildar in.
Bi rastî, lauric acid xuya dike ku ji her asîdên rûnê têrbûyî yên din bandorên bikêrtir li ser asta kolesterolê HDL heye.
Lauric acid bi qasî 47% rûnê palmê û 42% rûnê gûzê pêk tîne. Di berhevdanê de, rûn an rûnên din ên ku bi gelemperî têne vexwarin tenê mîqdarên şopê peyda dikin.
SOMMAIRE Laurîk asîdeya rûnê ya herî dirêj a zincîra navîn e. Her çend ew bi girîngî kolesterolê tevahî zêde dike, ev bi piranî ji ber zêdebûna kolesterolê HDL ye, ku ji tenduristiya we re sûdmend e.
5–7. Asîdên kaproîk, kaprilîk û kaprik
Asîdên kaproîk, kaprîlîk û kaprîk asîdên rûnê yên zincîra navîn (MCFA) ne.
Navên wan ji latînî "capra", ku tê wateya "bizina mê" hatine wergirtin. Carinan ji wan re asîdên rûn ên capra jî tê gotin, ji ber pirbûna wan di.
MCFA ji asîdên rûnê yên zincîra dirêj cuda cuda têne metabolîzekirin. Ew bi hêsanî têne kişandin û rasterast berbi kezeba we ve têne veguheztin, li wir ew zû metabolîze dibin.
Delîl destnîşan dikin ku MCFA dibe ku feydeyên jêrîn hebe:
- Weightloss. Gelek lêkolîn destnîşan dikin ku ew dikarin piçekî hejmara kaloriyên ku hûn dişewitînin û pêşve dixin zêde bikin, nemaze li gorî asîdên rûn ên zincîra dirêj (, , , , , ).
- Zêdebûna hestiyariya însulînê. Hin delîl destnîşan dikin ku MCFAs li gorî asîdên rûnê yên zincîra dirêj, hestiyariya însulînê zêde dikin.
- Bandorên antîkonvulsantî. MCFAs, nemaze asîda capric, dibe ku xwedî bandorên antîepîleptîk bin, nemaze dema ku bi (, , ) re têne hev kirin.
Ji ber feydeyên tenduristiya wan ên potansiyel, MCFA di forma lêzêdekirinê de têne firotin, ku jê re tê gotin. Van rûn bi gelemperî ji asîda kaprîk û asîda kaprîlîk pêk tê.
Acida Capric ji van herî gelemperî ye. Nêzîkî 5% rûnê palmê û 4% rûnê gûzê pêk tîne. Rêjeyên piçûktir di rûnên heywanan de têne dîtin. Wekî din, di xwarinan de kêm e.
SOMMAIRE Asîdên kaprîk, kaprîlîk û kaproîk asîdên rûn ên zincîra navîn in ku xwedî taybetmendiyên bêhempa ne. Ew dikarin kêmbûna giraniyê pêşve bibin, hesasiyeta însulînê zêde bikin û xetera destavêtinê kêm bikin.
8-10. Asîdên rûnê yên zincîra kurt
Asîdên rûn ên têrbûyî yên ku ji şeş atomên karbonê kêmtir dihewîne, jê re (SCFA) tê gotin.
SCFA-yên herî girîng ev in:
- Bûtyric acid: 4 atomên karbonê dirêj e
- Asîdê propionîk: 3 atomên karbonê dirêj e
- Asîta acetîk: 2 atomên karbonê dirêj e
SCFAs çêdibin dema ku bakteriyên rûvî yên bikêr fîberê di koloniya we de dişewitînin.
Xwarina parêza wan li gorî mîqdarên SCFA-yên ku li koloniya we têne hilberandin hindik e. Ew di xwarinan de kêm in û tenê di rûnên şîr û hin xwarinên feqîr de bi mîqdarên piçûk têne dîtin.
SCFA ji gelek feydeyên tenduristiyê yên ku bi girtina fîberê ve girêdayî ne berpirsiyar in. Mînakî, asîda butyric çavkaniyek girîng a xwarinê ye ji bo şaneyên ku koloniya we vedihewîne ().
Cûreyên fîberê yên ku avakirina asîdên rûn ên zincîra kurt pêşve dixin, jê re tê gotin. Di nav wan de pectin, inulin û arabinoxylan (, ) hene.
SOMMAIRE Ji asîdên rûnê yên têrbûyî yên herî piçûk re asîdên rûnê yên zincîra kurt (SCFA) tê gotin. Ew dema ku bakteriyên heval di koloniya we de fîberê dişewitînin çêdibin û gelek feydeyên tenduristiyê yên potansiyel hene.
Rêza jêrîn
Asîdên rûnê yên têrbûyî yên cihêreng li ser tenduristiyê bandorên cihêreng hene.
Piraniya lêkolînan li bandorên tenduristiyê bi tevahî mêze kirine, bêyî ku cûdahiya di navbera celebên cûda de bikin.
Delîl bi piranî ji lêkolînên çavdêriyê yên ku li ser komeleyan lêkolîn dikin pêk tê. Pir ji wan vexwarina zêde ya rûnên têrbûyî bi zêdebûna xetera nexweşiya dil ve girêdidin, lê delîl bi tevahî ne hevgirtî ne.
Her çend hin cûreyên rûnên têrbûyî yên zincîra dirêj dikarin kolesterolê LDL (kolesterola xirab) zêde bikin jî, delîlek pêbawer tune ku yek ji wan bibe sedema nexweşiya dil. Zêdetir lêkolînek bi kalîte hewce ye.
Lêbelê, piraniya rêxistinên tenduristiyê yên fermî ji mirovan re şîret dikin ku girtina rûnên têrbûyî sînordar bikin û wan bi rûnên ne têrbûyî veguherînin.
Her çend bandorên xisar ên rûnên têrbûyî hîn jî mijara nîqaşê ye, pir kes qebûl dikin ku li şûna rûnên têrbûyî bi rûnên têrbûyî re feydeyên tenduristiya dil heye.